در شهر دهلي در منطقه نظام الدين، آرامگاه همايون شاه اولين شاه سلسله امپراتوري مغل در هند، تقريبا چهار قرن بدينسو از شكوهمندي فرهنگي و مهندسي فاخر و اعظمت امپراتوري مغل ها در هند نمايندگي مي نمايد. اين آرامگاه تقريبا ٩ سال بعد از  وفات همايون شاه فرزند بابرشاه در سال ١٥٦٥ آغاز و در طي تقربيا بيست سال با هزينه يك و نيم ميليون روپية تكميل گرديد.  اين مكان باشكوه تاريخ و كارنامه بسيار ارزشمند و با عزتي را حكايت مي نمايند كه امروز و براي هميشه مردم هندوستان و علاقمندان حكومت مغل به آن افتخار نموده/ مي نمايند. اين بنا بعد از آرام باغ در آگره و قلعه قديمي ( پرانا قلعه) در دهلي، اولين تعمير مهم حكومت نوپاي آن زمان مغل در شبه قاره هند و داراي اهميت ويژه است. در ساختمان اين بِنَا از سنگ سرخ، سنگ مرمر، ايجاد دو گنبد و محراب اسلامي به شكلي مدنظر گرفته شده است كه خوبي و ويژگي هاي تمام ساختمان هاي إعمار شده توسط حكومت هاي مغل در آسياي مركز ي و بقيه نقاط را يكجا در اين بِنَا مشاهده مي توان كرد. پس از تكميل اين بنا و باغ هاي أطراف آن اين آرامگاه زيبا، مرغوبترين مكان در شبه قاره هند تا آنزمان بود. در جوار اين آرامگاه هر دو خانم همايون، شماري از شهزادگان و شخصيت مهم ديگري از حكومت مغل نيز بعدا دفن گرديد كه شمار زيادي از اين مقبره ها امروز نيز در وضعيت نه چندان مطلوب موجود است. ظاهرا براي اولين بار در شبه قاره هند، مكاني با چنين خصوصيت در نزديك دريا بِنَا گرديده و بعدا اين شيوه گسترش يافته است. چنانچه به شكل ظريف و مكملتر آن بعدا در  آگره ( تاج محل) قابل مشاهده است. با سربلند نمودن چنين بنايي شكوهمند، سياست هاي دلسوز و مردمي، كارنامه هاي درخشان فرهنگي و برنامه هاي مفيد و مبتكرانه اقتصادي و اجتماعي حكومت مغل در همان آغازين سال هاي تأسيس خويش براي مردم هندوستان ثابت نمودند كه از تمام راجا و ماراجا و سلاطين گذشته تا آنزمان به مراتب شايستگي و خردمندي دارند.
سلاطين مغل همچون كه در أمور جنگي فاتح ميادين جنگ بود، تاريخ ثابت نموده كه به همان مقياس مردان فرهنگي و شخصيت هاي علم پرور و خوش ذوق و مردم دوست نيز بوده اند. گرچه در آن هنگام توجه تمام تاريخ نويسان به شرح داستان هاي جنگ و كشور گشايي معطوف مي بوده است ولي كارنامه هاي فرهنگي و اجتماعي اين سلاطين چنان شكوهمند است كه حتي امروز نيز در هر گوشه و كنار قابل مشاهده و تمجيد است. شكوهمندي كارنامه فرهنگي و ادبي سلاطين مغل در هندوستان چنان گسترده است كه امروزه دانشمندان و نهادهاي علمي در هندوستان در مورد آن كتاب هاي ضخيم و بسيار نوشته است.
بنابرين انتخاب منطقه و ايجاد آرامگاه همايون در نزديكي مقبره حضرت نظام الدين كه از بزرگترين شخصيت هاي معنويي و خوش نام در بين پيروان تمام عقائد ديني در شبه قاره هند بسيار حساب شده و قابل درك است. تا اين مكان با شكوه نيز در نزديك محل تردد عاشقان و شخصيت هاي علمي پيرو اين پير فرزانه و خردمند ( نظام الدين ) نيز بوده باشد. 
در حقيقت همايون در ٢٠ جنوري ١٥٥٦ وفات و در قلعه قديمي ( پرانا قلعه) دفن گرديد. ولي علاقمندان و وارثان شاه همايون از امنيت قلعه قديمي مطمئن نبودند، لذا سه ماه بعد از وفات قبر همايون را با تمام خاك وي با تدابير امنيتي مطمئن به ولايت پنجاب منتقل نمودند. چنانچه تشويش بود شش ماه بعد از انتقال مقبره همايون، هيمو بقال( Hemu)  از سرسخت ترين دشمنان مغل ها بالاي اگره و دهلي حمله و قلعه قديمي را اشغال كرد. هيمو به دنبال مقبره همايون تمام ساحه قلعه قديمي را زير و رو كرد.
ولي در سال ١٥٥٨ وضعيت مطلوب شد و اكبر شاه حكومت مغل را در هند دوباره مستحكم نمود. وي در سال ١٥٦٥ حكم انتقال قبر همايون را از پنجاب به دهلي صادر كرد. به اين ترتيب كار ايجاد بناي آرامگاه همايون شاه ٩ سال بعد از وفات وي در دهلي آغاز گرديد. اكبر شاه در سال ١٥٧١ براي زيارت قبر پدرش عازم دهلي شد و در آن هنگام ساخت بناي اصلي اين آرامگاه تكميل گرديده بود. گفته مي شود كه پس از فوت ناگهاني همايون شاه، خانم اول وي ( بيگه بيگم) نهايت افسرده و عازم حج گرديد. در برگشت به هندوستان از أعراب و سمرقند و بخارا بيشتر از صد معمار را آورد و براي آنان سراي عرب را تعمير و تحت نظارت خودش كار ساخت آرامگاه همايون را آغاز نمود. قبلا در هندوستان تعميرات مهم با از استفاده از سنگ و گل ساخته ميشد و به ندرت از سنگ مرمر استفاده مي گرديده، اندك نوشته ها به شيوه عادي كندن كار و سبك داخل ساختمان به شيوه تاريك و دلگير ساخته ميشد.
ولي آرامگاه همايون اولين بنايي است كه در شبه قاره هند به شكل دو گنبد و با تركيب سنگ مرمر سرخ و سفيد به شيوه بسيار مستحكم و سبك داخل و خارج ساختمان بسيار جذاب و روشن و دلنشين ساخته و در حدي مورد پسند واقع شد كه بعدا تمام تعميرات مهم مغل ها در هندوستان به همين شيوه ايجاد و همين سيستم به نام " هنر معماري مغل " معروف گرديد.
نقشه اين آرامگاه قسمي تهيه گرديده كه بنابي اصلي در وسط و چهار باغ در چهار أطراف در چهار أطراف پياده رو در أطراف محل أحاطه با چهار ديواري و در بالاي چهارديواري جوي بزرگ آب كه آب از دريا جمنا بالاي چهار ديواري در جوي ها منتقل و تمام باغ، نهال و گل هاي  آرامگاه به همين شيوه آبياري و بقيه ضروريات آبي مرفوع مي گرديد. در عمارت مركزي آيات قرآني با خط كوفي و ديوارها با نقاشي گل و گياه هاي آسياي مركزي و برخي نقاط ديگر مزين گرديده است. در تزين بنا و ديوارهاي اين آرامگاه ظرافتكاري با خلاقيت هاي خيره كننده و جذاب مناظر زيبايي را خلق نموده است كه اين مكان را فراتر از يك آرامگاه پيشكش و ماحولي نهايت جذابي را در تمام اين مكان بوجوده آورده است. در  تمام ساختمان هاي قبل از ايجاد اين آرامگاه گنبد به شكل پياز ايجاد ولي براي اولين بار در اين عمارت گنبد ها به شكل نارنج يا مالته ساخته شده است. با چنين اوصافي است كه شخصيت ها و هنرمندان هندي در بخش هاي مختلف امروز اين عمارت را شاهكار هنر معماري اسلامي هندو  مي نامند و  تمام مردم هندوستان به وجود اين عمارت افتخار و حاكمان مغل را بابت خردمندي و درايت شان تكريم و با الفاظ شايسته از آنان و كارنامه شان تمجيد مي نمايند.

قسمت ٢

شاه همايون