نقد صمیمانه و وحدت‌طلبانه مقاله استاد علی امیری در مورد مذهب اسماعیلیه (از نگاه مجله اورال)
نقد صمیمانه و وحدت‌طلبانه مقاله استاد علی امیری در مورد مذهب اسماعیلیه
(از نگاه مجله اورال)
بخش اول
در روزگاری که ملت ما بیش از هر زمان دیگر به وحدت، همدلی و هم‌صدایی نیاز دارد، پرداختن به موضوعات مذهبی و تفاوت‌های درون‌مذهبی، آن‌هم در بستری حساس چون افغانستان، باید با نگاهی انسان‌مدارانه، علمی و منصفانه صورت گیرد. مقاله‌ای که اخیراً از جانب استاد محترم، آقای علی امیری، در نقد مذهب اسماعیلیه منتشر شده، متأسفانه با بی‌توجهی به این حساسیت‌ها و بدون استناد کافی به منابع معتبر دینی و تاریخی، فضایی از تفرقه و بدگمانی را بازتاب می‌دهد که می‌تواند پیامدهای ناگواری، به‌ویژه در میان پیروان دو شاخه شیعه – دوازده‌امامی و اسماعیلی – به بار آورد.
۱. فقدان نگاه علمی و مستند در نقد:
نقد دینی و مذهبی در صورتی ارزشمند است که بر پایه پژوهش علمی، منابع معتبر و استناد به آیات قرآن و روایات معصومین (ع) باشد. در حالی که مقاله استاد امیری فاقد چنین بنیانی است و در آن، بسیاری از ادعاها بدون ارائه سند یا مرجع دینی مطرح شده‌اند. به‌ویژه در فضایی چون افغانستان، که دهه‌ها قربانی افراط‌گرایی، قوم‌گرایی و مذهبی‌سازی خشونت بوده، چنین نوشته‌هایی تنها به تقویت گفتمان نفرت و تکفیر دامن می‌زنند.
۲. خدمات اجتماعی، الگویی برای همگان:
جامعه اسماعیلیه در طول تاریخ، به‌ویژه در دوران معاصر، الگوی موفقی از خدمات اجتماعی، آموزشی، بهداشتی و رفاهی ارائه داده که همسو با آموزه‌های عمیق قرآنی و تعالیم اهل بیت (ع) است. راه‌اندازی مراکز درمانی پیشرفته، تأسیس مکاتب و دانشگاهها، حمایت از اقشار محروم و گسترش رفاه عمومی، تنها بخشی از فعالیت‌هایی است که توسط این جامعه انجام شده و مورد تحسین جهانی قرار گرفته است.
در قرآن کریم، مکرراً بر یاری به نیازمندان، ارتقای علم و توسعه اجتماعی تأکید شده است. در آیه‌ای از سوره بقره آمده:
«رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا» (بقره: ۲۸۶)
و همچنین در کلام حضرت علی (ع): «بهترین مردم کسانی هستند که بیشترین نفع را به مردم می‌رسانند».
اسماعیلیه این آموزه‌ها را در عمل به منصه ظهور رسانده‌اند و این خود گواهی بر هماهنگی آنان با اصول بنیادین اسلام است. اگر نقدی وارد باشد، باید متوجه آن بخش‌هایی از نهادهای مذهبی دیگر باشد که در انجام چنین رسالت‌هایی دچار غفلت و کوتاهی شده‌اند، نه بر جامعه‌ای که در مسیر خدمت‌گزاری موفق بوده است.
۳. مقایسه غیرمنصفانه، عامل تقابل است نه اصلاح:
مقایسه میان نهادهای مذهبی زمانی مفید است که با نیت اصلاح و بهبود صورت گیرد، نه با هدف برتری‌جویی یا تخریب. تاریخ فاطمیان، یکی از دوران‌های درخشان تمدن اسلامی، شاهدی بر آن است که چگونه اسماعیلیان به‌صورت گسترده در علم، فلسفه، هنر، آموزش و عدالت اجتماعی پیشتاز بودند. هنوز هم آثار آن نگاه، در عملکرد اجتماعی جامعه اسماعیلی مشاهده می‌شود. در مقابل، اگر نهادهای مذهبی دیگر در ارایه خدمات به مردم دچار ضعف شده‌اند، نقد آن‌ها باید با هدف ارتقاء و نه با ایجاد شکاف و دشمنی صورت گیرد.
۴. سکوت یا هم‌دستی در برابر ظلم، زخمی که باید درمان شود:
در مقاله استاد امیری، اشاره‌ای به رنج‌های پیروان ۱۲ امامی شده است. اما لازم به یادآوری است که همین جامعه، بارها قربانی سکوت و حتی خیانت برخی مراکز مذهبی در برابر ظلم‌های گسترده در افغانستان بوده است. از نسل‌کشی غرب کابل، تا کشتارهای دشت برچی، موارد متعددی وجود دارد که در آن‌ها سکوت یا حتی هم‌پیمانی برخی نهادها با جنایت‌کاران، بر دردهای مردم افزوده است. با این پیشینه، آیا اخلاقی است که بر مذهب یا جامعه‌ای دیگر بتازیم که نه‌تنها خود مورد ظلم بوده، بلکه در برابر ظلم سکوت نکرده و الگوی خدمت و مدارا را پیش گرفته است؟
۵. تکفیر و تحقیر مذهبی، دشمنی با حقیقت انسانی و اسلامی:
بی‌تردید، تکفیر یکی از ویران‌گرترین ابزارهای دشمنی میان مسلمانان است. اسماعیلیه، در بسیاری از مناطق افغانستان، نه‌تنها مورد بی‌مهری و تحقیر بوده‌اند، بلکه در برخی موارد، تحت فشار تغییر مذهب قرار گرفته‌اند. طرح دوباره شبهات کهن و ادعاهای غیردقیق، در چنین شرایطی، تنها آب ریختن به آسیاب تکفیریان و افراط‌گرایان است. آیا وظیفه ما در این زمان، دفاع از کرامت انسانی نیست؟ آیا وقت آن نرسیده که به جای حاشیه‌سازی‌های فرقه‌ای، برای نجات دین و انسانیت، در کنار هم بایستیم؟
۶. نقد نیت و انگیزه مقاله استاد امیری:
نیت‌خوانی دشوار است، اما لحن و محتوای مقاله نشان می‌دهد که نویسنده در ارزیابی خود، نه تنها انصاف علمی را رعایت نکرده، بلکه در تقابل با آموزه‌های وحدت‌آفرین اسلام، ناخواسته به تفرقه میان شیعیان دامن زده است. اگر قرار باشد خدمات اسماعیلیه را نادیده گرفته و آن‌ها را به‌گونه‌ای تخطئه کنیم، بدون اینکه نگاهی به کاستی‌های خود بیندازیم، به‌راستی از مسیر اهل بیت (ع) فاصله گرفته‌ایم.
۷. فشرده و پیشنهادات مجله اورال:
• شفافیت و انصاف در نقد: نقدهای مذهبی باید مستند، مسئولانه و بدون پیش‌داوری نوشته شوند. احترام به عقاید دیگران، شرط اساسی در گفتمان دینی است.
• ترویج الگوی خدمات اجتماعی: نهادهای مذهبی می‌توانند از تجربیات موفق جامعه اسماعیلی بهره ببرند و در زمینه رفاه عمومی، آموزش و بهداشت، الگوبرداری کنند.
• ضرورت وحدت و همبستگی: در شرایط بحرانی افغانستان، ما بیش از همیشه نیازمند هم‌صدایی میان شیعیان هستیم. دشمنان دین، به دنبال تفرقه‌اند؛ بیایید ما در پی وحدت باشیم.
• دعوت به گفت‌وگوی درون‌مذهبی: مجله اورال پیشنهاد می‌کند نشست‌های مشترک، گفت‌وگوهای دینی و پروژه‌های مشترک اجتماعی میان پیروان اسماعیلیه و دوازده‌امامی برگزار شود تا سوء‌تفاهم‌ها برطرف شود.
در پایان، مجله اورال، با پایبندی به اصول انسانی، حقوق بشری و دینی، از همه اندیشمندان، نویسندگان و فعالان مذهبی دعوت می‌کند تا زبان مهر را جایگزین زبان کینه، و منطق گفت‌وگو را جایگزین منطق تکفیر کنند.
