مسیر الظواهری از درمانگاه قاهره تا رهبری القاعده

درهای جهاد به روی ایمن الظواهری به عنوان یک پزشک جوان در یک درمانگاه قاهره باز شد، زمانی که یک بازدیدکننده با یک پیشنهاد وسوسه انگیز وارد شد: فرصتی برای معالجه مبارزان اسلامی که با نیروهای شوروی در افغانستان می جنگند. با آن پیشنهاد در سال 1980، الظواهری زندگی جهادی را آغاز کرد که بیش از سه دهه او را پس از مرگ اسامه بن لادن به صدر مخوف ترین گروه تروریستی در جهان، « القاعده »رساند.

الظواهری که قبلاً یک مبارز سیاسی باتجربه بود که از سن 15 سالگی به دنبال سرنگونی رژیم " به اصطلاح کافر" در مصر بود، سفری به منطقه جنگی افغانستان داشت که فقط چند هفته طول کشید، اما این سفر چشمان او را به احتمالات جدید باز کرد. او در سال 2001 در مانیفست بیوگرافی نوشت: آنچه او دید، «دوره آموزشی جوانان مجاهد مسلمان را آماده می‌کرد تا نبرد آتی خود را با قدرت بزرگی که بر جهان حکومت می‌کند: آمریکا آغاز کنند».

الظواهری 71 ساله در آخر هفته گذشته در حمله پهپادهای آمریکایی در افغانستان کشته شد. رئیس جمهور جو بایدن شامگاه دوشنبه گفت: «این مرگ به اختلالی بزرگتر احتمالاً نسبت به مرگ بن لادن در سال 2011  در این سازمان منجر می‌شود، زیرا مشخص نیست جانشین او چه کسی خواهد بود.

الظواهری در تبدیل جنبش جهادی برای هدف قرار دادن ایالات متحده به عنوان دست راست بن لادن، میلیونر جوان سعودی که در منطقه افغانستان و پاکستان ملاقات کرد، بسیار مهم بود. تحت رهبری آنها، شبکه تروریستی القاعده مرگبارترین حمله تاریخ را در خاک آمریکا انجام داد، هواپیماربایی انتحاری 11 سپتامبر 2001.

حملات به مرکز تجارت جهانی و پنتاگون، بن لادن را به دشمن شماره یک آمریکا تبدیل کرد. اما او احتمالاً هرگز نمی توانست بدون معاونش این کار را انجام دهد.

در حالی که بن لادن از یک پیشینه ممتاز در یک خانواده برجسته سعودی بود، الظواهری تجربه یک انقلابی زیرزمینی را داشت. بن لادن کاریزما و پول را برای القاعده فراهم کرد، اما الظواهری تاکتیک ها و مهارت های سازمانی مورد نیاز برای جعل شبه نظامیان را در شبکه ای از سلول ها در کشورهای سراسر جهان به ارمغان آورد.

بروس هافمن، کارشناس تروریسم از دانشگاه جورج تاون، گفت: «بن لادن همیشه به او نگاه می کرد.»

زمانی که تهاجم ایالات متحده به افغانستان در سال 2001، پناهگاه امن القاعده را ویران کرد و اعضای آن را پراکنده ساخت، کشت و اسیر کرد، الظواهری بقای القاعده را تضمین کرد. او رهبری آن را در منطقه مرزی افغانستان و پاکستان بازسازی کرد و متحدان خود را به عنوان ستوان در مناصب کلیدی منصوب کرد.

او همچنین به چهره عمومی جنبش تبدیل شد و در حالی که بن لادن تا حد زیادی مخفی می شد، ولی ظواهری یک جریان دائمی از پیام های ویدیویی را منتشر کرد.

او با ریش پرپشت، عینک لبه دار و کبودی برجسته بر پیشانی از سجده در نماز، به طرز بدنامی خاردار و فضول بود. او دعواهای ایدئولوژیک را با منتقدان درون اردوگاه جهادی انتخاب کرد و در ویدئوهایش انگشت خود را به طرز سرزنشی تکان داد. حتی برخی از چهره‌های کلیدی در رهبری مرکزی القاعده به تعویق افتادند و او را بیش از حد کنترل‌کننده، مخفی و تفرقه‌انگیز خواندند - در تضاد با بن لادن، که بسیاری از شبه‌نظامیان حضور آرام او را با عباراتی تحسین‌آمیز و تقریبا معنوی توصیف کردند.

با این حال، او سازمان را از یک برنامه ریز متمرکز حملات تروریستی به رأس یک زنجیره فرانچایز تغییر شکل داد. او ایجاد شبکه ای از شاخه های خودمختار در سراسر منطقه از جمله در عراق، عربستان سعودی، یمن، شمال آفریقا، سومالی و آسیا را رهبری کرد.

در دهه پس از 11 سپتامبر، القاعده الهام‌بخش حملاتی در تمام این مناطق و همچنین اروپا، پاکستان و ترکیه بود، از جمله بمب‌گذاری‌های قطار در سال 2004 در مادرید و بمب‌گذاری‌های ترانزیتی در لندن در سال 2005. اخیراً، گروه وابسته به القاعده در یمن با بمباران یک جت مسافربری آمریکایی در سال 2009 و تلاش برای بمب گذاری بسته در سال بعد، ثابت کرده است که قادر به طراحی حملاتی در خاک ایالات متحده است.

پس از کشته شدن بن لادن در یورش ایالات متحده به مقر وی در ایبت آباد پاکستان، القاعده کمتر از دو ماه بعد الظواهری را رهبر اصلی خود معرفی کرد.

او گفت که جهاد علیه آمریکا «با کشته شدن یک فرمانده یا رهبر متوقف نمی‌شود».

قیام های بهار عربی در سال 2011 در اطراف خاورمیانه ضربه بزرگی به القاعده وارد کرد و نشان داد که جهاد تنها راه خلاص شدن از شر خودکامگان عرب نیست. این عمدتاً لیبرال‌ها و چپ‌های طرفدار دموکراسی بودند که قیامی را رهبری کردند که باعث سرنگونی حسنی مبارک، رئیس‌جمهور مصر شد، هدفی که الظواهری نتوانست به آن دست یابد.

اما الظواهری به دنبال مشارکت در موج قیام ها بود و اصرار داشت که اگر حملات 11 سپتامبر آمریکا را تضعیف نمی کرد، غیرممکن بود. و او از تندروهای اسلامی خواست تا در کشورهایی که رهبران آنها سقوط کرده اند، زمام امور را به دست گیرند.

الظواهری در 19 جون 1951، فرزند خانواده ای از پزشکان و دانشمندان طبقه متوسط در حومه قاهره در معادی به دنیا آمد.

او از دوران کودکی تحت تأثیر نوشته‌های رادیکال سید قطب، اسلام‌گرای مصری بود که می‌گفت رژیم‌های عرب «کافر» هستند و باید حکومت اسلامی جایگزین آن‌ها شود.

در دهه 1970، زمانی که مدرک پزشکی خود را به عنوان جراح دریافت کرد، در محافل مبارز فعال بود. او سلول های شبه نظامی خود را با دیگران ادغام کرد تا گروه جهاد اسلامی را تشکیل دهد و شروع به تلاش برای نفوذ به ارتش کرد - حتی در یک مقطع زمانی اسلحه را در کلینیک خصوصی خود ذخیره کرد.

سپس ترور انور سادات، رئیس جمهور مصر توسط مبارزان جهاد اسلامی در سال 1981 اتفاق افتاد. این قتل توسط یک سلول دیگر در این گروه انجام شد - و الظواهری نوشته است که او تنها ساعاتی قبل از ترور از این طرح مطلع شده است. اما او همراه با صدها شبه نظامی دیگر دستگیر شد و سه سال در زندان گذراند.

پس از آزادی در سال 1984، الظواهری به افغانستان بازگشت و به شبه نظامیان عرب از سراسر خاورمیانه پیوست که در کنار افغانستانی ها علیه شوروی می جنگند. او از بن لادن در خواست کرد که به دلیل حمایت مالی از مجاهدین به شخصیتی قهرمان تبدیل شد.

الظواهری به دنبال بن لادن به پایگاه جدیدش در سودان رفت و از آنجا گروه جهاد اسلامی را در یک کارزار خشونت‌آمیز بمب‌گذاری با هدف سرنگونی دولت متحد آمریکا رهبری کرد.

جنبش مصر شکست خورد. اما الظواهری تاکتیک هایی را که در جهاد اسلامی به کار برد، با خود به القاعده  آورد.

او استفاده از بمب گذاری های انتحاری را ترویج کرد تا به نشانه بارز القاعده تبدیل شود. او یک بمب گذاری انتحاری در سال 1995 با موتری بمب گذاری شده در سفارت مصر در اسلام آباد را طراحی کرد که منجر به کشته شدن 16 نفر شد - پیش بینی بمب گذاری ویرانگر 1998 القاعده در سفارتخانه های ایالات متحده در کنیا و تانزانیا که منجر به کشته شدن بیش از 200 نفر شد. 

در سال 1996، سودان بن لادن  و جنگجویانش را به افغانستان بازگرداند و در این جا پناهگاه امنی را تحت رژیم تندرو طالبان پیدا کردند، سپس یک بار دیگر، الظواهری به دنبالش به این منطقه آمد. و رفته رفته تاکتیک هایش را به گروه های تندرو افراطی افغانی مانند گروه حقانی منتقل کرد. هر گاه تاکتیک های تروریستی القاعده با رهنمایی الظواهری را مطالعه و مرور کنیم به وضاحت در می بابیم که شباهت عجیبی باهم دارند. اینک حضور و کشته شدن الظواهری در کابل و در ساختمان متعلق به نزدیکان سراج الدین حقانی رهبر شبکه حقانی این گمانه زنی ها را بیشتر تقویت می کند که القاعده و شبکه حقانی روابط ناگسستنی باهم دارند.